'DE MINIATUURSTOOMMACHINES HEBBEN MIJ EN MIJN ZOON MOOIE MOMENTEN OPGELEVERD'
Stoere 'werkpaarden' bewegen door water en vuur
Jan Hermens
De stoommachine stond aan de basis van de Industriële Revolutie. Creatieve geesten ontdekten hoe ze met behulp van de elementen water en vuur beweging tot stand konden brengen. Imposante kolossen vervingen de noeste arbeid van mensenhanden. Nick Hartmans uit Boxtel bezit een aantal miniatuurstoommachines en beleefde mooie momenten met zijn zoon en de ijzeren 'werkpaarden'.
,,Mijn zoon, toen een jaar of zeven, acht, zat op de basisschool en daar kreeg hij les over energie. Hij vertelde er thuis over en zijn verhalen brachten herinneringen bij mij boven. Ik moest denken aan een apparaat met een keteltje, een brandertje en een blokje. Water, vuur, beweging: een stoommachine," graaft Hartmans in zijn geheugen naar het moment dat de kiem voor zijn vroegere hobby werd gelegd.
De vader van een vriendin had een aantal miniatuurstoommachines staan van het bekende merk Wilesco, die hij wilde verkopen. Hartmans: ,,Ik heb ze gekocht. Hoe kon ik nu mooier aan mijn zoon uitleg geven over energie?" Bij de apparaten zijn tal van accessoires verkrijgbaar, want een bewegende as of draaiend vliegwiel is leuk, maar het gaat uiteindelijk om de praktische toepassing van de machine, die dient om iets aan te drijven. Hartmans: ,,Er is van alles te vinden: zaagjes, persen, betonmolens, noem maar op."
ELEKTRICITEIT
Het is zelfs mogelijk om met een stoommachientje elektriciteit op te wekken en een lantaarntje te laten branden. Hartmans: ,,Je zet warmte om in beweging en met beweging kun je stroom produceren. Ook dat heb ik mijn zoon laten zien."
De Boxtelaar beperkte zich niet tot techniek van de negentiende eeuw. Hij demonstreerde eveneens de werking van een zonnepaneel. ,,Ik had zo'n kleintje dat je kunt gebruiken om je telefoon op te laden. Dat koppelde ik aan een lampje en een zelfgemaakte fitting. Ik hield het paneeltje in de zon en het lampje brandde. Ik weet nog wat mijn zoon zei: ,,Ja maar papa, als de zon schijnt, heb je toch geen lichtje nodig?"
De kleine versies van de oerdegelijke krachtpatsers uit de negentiende eeuw leverden Hartmans en zijn zoon genoeglijke uren op. ,,Zeker, we hebben er samen veel plezier aan beleefd. Zo'n draaiend apparaat is betoverend. Inmiddels is mijn zoon achttien en speelt hij basketbal op landelijk niveau. De stoommachines staan nu een beetje te verstoffen, om eerlijk te zijn. Maar ik ben er toch een hele poos veel mee bezig geweest. Via mijn miniaturen kwam ik namelijk terecht bij Stichting Stoommachine Oisterwijk."
FABRIEKSTERREIN
Toen Hartmans zijn aankopen deed, moest er het een en ander aan de machines opgeknapt worden. ,,En ik ben geen techneut. Dus ben ik wat gaan rondbellen. Ik kreeg de uitnodiging om maar eens naar Oisterwijk te komen. Dus dat deed ik. Belandde ik daar op een verlaten fabrieksterrein. Ik dacht bij mezelf: dit kan nooit goed zijn. Maar het klopte wel."
Daar, op het terrein van de voormalige Koninklijke Verenigde Leder, werkten enthousiaste vrijwilligers aan het behoud van een echte stoommachine, een exemplaar uit 1924. Hartmans: ,,Prachtig en onverslijtbaar. Eenvoudig gezegd: roest afkloppen en gaan. Die mechanieken zijn gebouwd voor de eeuwigheid."
De stichting telt veel liefhebbers die elk boutje, moertje en palletje van 'hun' stoommachine kennen en met passie en toewijding alle onderdelen zorgvuldig in de olie zetten. Hartmans: ,,Een man, Jo, maakte helemaal zelf miniatuurstoommachines. Hij freesde en draaide elk onderdeel eigenhandig en bedacht ook specifieke toepassingen."
De Boxtelaar raakte bij de Oisterwijkse stichting betrokken en maakte zelfs een periode deel uit van het kernteam. Door zijn professionele achtergrond keek hij met een eigen blik naar de organisatie en was daardoor op geheel eigen wijze van waarde voor de club. Uiteindelijk maakten zijn drukke baan en privéleven het voor Hartmans niet langer mogelijk om in het stichtingsbestuur te blijven zitten. ,,Maar ik ben nog een aantal keren wezen kijken. De stoommachine, ook al draait hij in Oisterwijk niet op waterdamp, maar op perslucht, blijft fascinerend."
De collectie van Hartmans belandde na verloop van tijd op zolder. ,,De vrijwilliger die ik al noemde, Jo, had een hele opstelling gemaakt van miniaturen. Een koelkastmotor waar alle gassen uit zijn, geeft een constante luchtstroom. Hij had slangetjes aan de machines gemaakt, de koelkastmotor dreef ze aan. Zoiets lijkt mij ook mooi, maar ik zou niet weten waar ik zo'n motor vandaan moet halen en zo ontzettend technisch ben ik niet."
Als hij zijn stoommachines laat draaien, houdt hij het bij de aloude methode: vuur onder een keteltje met water. ,,Als brandstof zijn Esbit-blokjes gangbaar. In het leger worden ze wel gebruikt om blikken Struik mee te verwarmen. De blokjes hebben een nadeel: het is verstandig ze alleen buiten te gebruiken, want de dampen zijn giftig."
VOOR LATER
De laatste jaren kwam er geen rook uit de schoorsteentjes van Hartmans' machientjes. Desalniettemin bewaart hij zijn verzameling zorgvuldig. ,,Ik verkoop ze niet. Mijn zoon is achttien, wie weet komen er ooit kleinkinderen. Wat is er dan mooier dan met opa de stoommachines laten draaien?"
