'Het persoonlijke verhaal van middeleeuwers intrigeert me'
Journalist én mediëvist
De monniken in het Schotse Lindisfarne, afgeslacht door Vikingen; het jaar 1349 waarin een derde van de Europese bevolking stierf aan de Zwarte Dood; het afgehakte hoofd van Thomas More gespietst op London Bridge, omdat hij Hendrik de achtste niet als vorst van de kerk wilde erkennen: de middeleeuwen waren geen pretje. Petrarca doopte de middeleeuwen niet voor niets tot tijden van 'tenebrae', oftewel schaduwen.
Ik chargeer hier enorm. Ik kan niet anders. De middeleeuwen zijn een onderdeel van mijn leven. Voordat ik journalist werd, bestudeerde ik als mediëvist onze middeleeuwse voorouders. Bovenstaande stereotypering hoor ik regelmatig. Ik ontdekte de persoonlijke verhalen achter deze zogenaamd barbaarse tijd en ondervond dat middeleeuwers verre van onderontwikkeld waren.
Als kind keek ik al vlug door het beeld van de donkere middeleeuwen heen. Op triptieken schrikten de gruwelijke schilderingen van gemartelde heiligen me niet af, maar zag ik de boodschappen die middeleeuwse families via schilderijen communiceerden naar tijdgenoten en nageslacht. De panelen vormden de sociale media van de middeleeuwen: de meeste schilderwerken hingen op een zichtbare plaats in de kerk. Een plek die, in tegenstelling tot nu, in de middeleeuwen druk bezocht werd. Kerkgangers konden via tekstborden, wapenschilden, kleding, heiligen en attributen zien welke familie was afgebeeld. Zo wisten toeschouwers precies voor wiens zielenheil ze moesten bidden. Een goede plek verwerven in het hiernamaals, wat kon via het gebed, was voor middeleeuwers belangrijker dan het leven op aarde.
In het laatste jaar van mijn studie worstelde ik me door honderden afbeeldingen van middeleeuwse panelen heen. Families keken me stilzwijgend aan te midden van hun patroon- of naamheiligen. Hoewel ik bij elk paneel of boekverluchting wel een vertederend of intrigerend detail ontdekte, was er één werk in het bijzonder dat op mijn speciale aandacht kon rekenen.
Jacob Cornelisz. van Oostsanen schilderde in 1512 een voorstelling van de Geboorte van Christus te midden van de Amsterdamse familie Boelen. Een bijzonder werk, omdat het me deed beseffen dat al die families een eigen verhaal vertellen op die paar vierkante houten centimeters. Om de middeleeuwen te begrijpen en te waarderen is het van belang die persoonlijke verhalen te ontrafelen.
Ruim honderd jaar bogen wetenschappers zich over dit Amsterdamse werk om de identiteit van de afgebeelde personen vast te stellen. Waarom? ,,Omdat we middeleeuwse schilderijen nooit écht kunnen begrijpen als we ons niet met dergelijke vragen bezighouden", schreef mijn professor Truus van Bueren in de Jacobsbode van juli 2011.
Wat op het eerste gezicht een paneel met een voorstelling van de Geboorte van Christus was, bleek uiteindelijk een uitgebreide familiegeschiedenis te onthullen, opgetekend middels de schilderskwast. Het beeldverhaal leidt ons langs twee broers van de familie, die waren ingetreden in het kartuizerklooster Sint Andries ter Zaliger haven. Ze zijn te herkennen aan hun witte kartuizer kloosterkleding, de aanwezigheid van de heilige Andreas op het paneel en het afgebeelde havenzicht. Ook de overleden ouders van de familie Boelen zijn afgebeeld, in kleding die voor 1512 behoorlijk gedateerd was. De opdrachtgever gaf blijkbaar veel om hen: zij werden vijftig jaar na hun overlijden alsnog afgebeeld op het schilderij. Dan voert het verhaal nog langs vier extra kinderen op het paneel, die nooit in de archieven zijn teruggevonden en waarschijnlijk al jong waren overleden. Verre van barbaars toch?
Het is maar een tipje van de sluier van wat er allemaal te vertellen is over dit middeleeuwse schilderij. Zoals dit paneel zijn er nog honderden, die wachten tot hun verhaal onthuld wordt. Mijn onderzoek naar onze 'barbaarse' voorouders leerde mij de belangrijke les om altijd het persoonlijke verhaal achter een cultuur te zoeken. En dat hoeft niet alleen voor de middeleeuwen te gelden.
Lonneke Hoondert is journalist bij Brabants Centrum.