LEZING EN PUBLICATIE OVER ONDERZOEK UIT JAREN 1964-1969
Nieuw licht op archeologie Stapelen
MARC CLEUTJENS
Adriaan van Abeelen is altijd 'heftig' geïnteresseerd geweest in de geschiedenis van kasteel Stapelen. De Dungenaar, bekend als oprichter van milieuvereniging Het Groene Hart, deed in 1969 met leerlingen van het Jacob-Roelandslyceum belangwekkend archeologisch onderzoek op de binnenplaats van het kasteel. Meer dan 46 jaar later presenteert hij de resultaten van dat veldwerk tijdens een lezing en in een later dit jaar te verschijnen publicatie. ,,De Mahie's waren echte cultuurbarbaren en hebben het oude Stapelen eigenlijk gesloopt."
Van Abeelen herinnert zich de archeologische opgravingen als de dag van gisteren. De Dungenaar was destijds werkzaam bij een architectenbureau. ,,In afwachting van een oproep om in militaire dienst te gaan, kreeg ik een dossier over kasteel Stapelen in handen. Het bureau werkte in opdracht van de paters assumptionisten aan plannen voor een verbouwing van het koetshuis en de ridderzaal. Omdat ik privé ook veel belangstelling had voor het kasteel, heb ik me vol overgave op deze klus gestort."
De Dungenaar geeft aan dat uitgebreid archeologisch onderzoek doen in die jaren niet gebruikelijk was. Sowieso was monumentenzorg geen vast onderdeel om tijdens het opstellen van bouwplannen rekening te houden. Desondanks lukte het om de paters zover te krijgen om op de binnenplaats te gaan graven. ,,Dat project kende wel een lange aanloop", weet Van Abeelen. ,,De eerste plannen dateren al van 1964, in de periode van 7 tot 13 januari 1969 zijn we daadwerkelijk aan de slag gegaan."
UIT DE BUREAULADE
Het archeologisch veldwerk werd destijds ondersteund door een grote groep leerlingen van het Jacob-Roelandslyceum, dat praktisch naast Stapelen gelegen is. ,,De periode waarin ik mijn gang mocht gaan, was zo kort dat ik wel een paar helpende handen kon gebruiken. Dat maakte ik ook duidelijk toen ik een lezing over het kasteel gaf tijdens de culturele dagen op het JRL. De jeugd meldde zich massaal en in een oogwenk kon ik over dertig hulpjes beschikken. Uiteindelijk hebben we met zo'n tien scholieren de klus geklaard."
Het onderzoek trok de nodige aandacht, onder meer van de schrijvende pers. Zelf documenteerde van Abeelen alle gegevens nauwkeurig zodat ze later nog eens van pas zouden kunnen komen. ,,Dat later is nu aangebroken", grinnikt hij. ,,Voorzitter Dik Bol van de Heemkundekring Boxtel heeft me eigenlijk overgehaald om alle informatie weer eens uit de bureaulade te halen. En nu ik zie wat er allemaal is, denk ik dat het juiste moment daar is."
Van Abeelen duidt op het eeuwfeest dat de paters assumptionisten later dit jaar uitbundig gaan vieren. ,,Mijn onderzoek was vooral gericht op het achterhalen van de oudste geschiedenis van Stapelen, dat ooit gebouwd moet zijn als een waterburcht. Hoewel ik met de studenten aardig wat sporen en aanwijzingen heb gevonden, zijn harde conclusies uit de vroegste tijd eigenlijk niet te trekken omdat simpelweg duidelijke aanknopingspunten ontbreken."
SPECULEREN
Het blijft speculeren waarom Stapelen ligt op de plek waar het nog altijd ligt. De Dungenaar vermoedt dat de ligging nabij de Dommel destijds van belang moet zijn geweest. ,,Maar het feit dat delen van het kasteel vermoedelijk gebouwd zijn op een eerder gedempt deel van de slotgracht, geeft aan dat weinig belang aan dit verdedigingswerk werd gehecht. Waarom? Geen idee. Misschien vertrouwde men wel op de afschrikwekkende werking van de moerassen die er destijds moeten hebben gelegen."
Van Abeelen geeft aan dat zijn onderzoek in 1969 duidelijk maakte dat de ridderzaal, die hij ook aanduidt als leenzaal, oorspronkelijke elementen bevat uit het midden van de 15e eeuw. De kans is echter groot dat er delen zijn die nog ouder zijn. ,,We hebben in die jaren als gewerkt met de C14-methode, ook al was die nog niet zo verfijnd als nu. Toen ontdekten we dat er delen in de leenzaal zitten die ongeveer uit 1450 stammen. De foutmarge die aangehouden moet worden, bedraagt zo'n dertig tot veertig jaar, dus misschien kun je terug tot 1410."
De Dungenaar vult aan dat hedendaags dendrologisch onderzoek zou aan kunnen tonen hoe oud houten balken in de ridderzaal daadwerkelijk zijn. ,,Nu kun je houtmonsters nemen met een holle boor en aantonen in welk jaar een boom geveld en verwerkt is."
MUNT UIT 1600
De opgravingen in 1969 hebben de binnenplaats van Stapelen destijds flink op z'n kop gezet. Zoals de fotocollage bij dit artikel laat zien, werden in alle windrichtingen proefsleuven gegraven waarbij tal van hele oude funderingen en gewelven aan het licht zijn gekomen. In het toenmalige koetshuis werd een labyrint van muur- en funderingsresten gevonden, zo ook een tongewelf. ,,Omdat de bodem door de eeuwen heen zo ernstig verstoord is, lijkt het erop alsof elke bewoner opnieuw is gaan verbouwen", zegt Van Abeelen.
Een opgraving bij de hoofdtoren naast het poortgebouw bracht aan het licht dat hier ooit oude trappen, toegangen en schietgaten hebben bestaan. ,,In de bodem werden veel scherven gevonden, die echter zo klein waren dat we ze amper konden thuisbrengen. Bijzonder was de munt uit 1600 die werd aangetroffen. Het was een gedenkpenning van Albert en Isabella. Die lag op de oude vloer van een voormalige kasteelkelder."
Van Abeelen betreurt dat er door de eeuwen heen zoveel vertimmerd is aan het eens zo fraaie waterkasteel van Boxtel. ,,Veel oorspronkelijke elementen zijn verdwenen. Begrijpelijk omdat vroeger anders tegen monumenten werd aangekeken. Maar als je bedenkt wat de familie Mahie allemaal heeft uitgespookt, dan krijg je toch echt de kriebels. Die is hier als echte cultuurbarbaren aan het werk geweest en heeft het halve kasteel gesloopt."
AAN DE SLAG
Van Abeelen verzorgt woensdag 1 april een lezing over zijn archeologisch onderzoek uit de jaren zestig. Hij zal vooral ingaan op de aard van de werkzaamheden die destijds met scholieren van het JRL werden uitgevoerd. ,,Ik ga dus geen geschiedenisles geven over het kasteel. De lezing houd ik natuurlijk in de leen- of ridderzaal, omdat die het oudste onderdeel van het kasteel is."
Later dit jaar hoopt de Dungenaar een boek of publicatie over zijn archeologisch onderzoek in Boxtel te publiceren. ,,Het zoeken naar foto's, kaarten, mappen en rekeningen uit die tijd zou je ook archeologisch onderzoek kunnen noemen", lacht hij. ,,Op ontelbare plekken heb ik spullen van toen gevonden, thuis, maar ook in allerlei archieven in Nederland. Langzaam maar zeker ontstaat weer een beeld en kan ik aan de slag."
Als het aan Van Abeelen ligt, wordt het een fraai geïllustreerde publicatie waarin kaarten en tekeningen zitten op A3-formaat. ,,Groot genoeg om alle details te kunnen ontdekken", meent hij.
De lezing van Adriaan van Abeelen in de ridderzaal van kasteel Stapelen begint woensdag 1 april om 19.30 uur. Toegangskaarten kosten vijf euro.
OP DE FOTO'S: De fotocollage van Adriaan van Abeelen uit januari 1969 toont een overzicht van de archeologische werkzaamheden op de binnenplaats van het Boxtelse kasteel. De kleine ansichtkaart laat kasteel Stapelen zien omstreeks 1900.
